Сүтқоректілер
Териофауна 6 отрядқа жататын 46 түрмен ұсынылған. Жәндікқоректілер отряды (Insectivora) – 6 түр, қолқанаттылар отряды (Chiroptera) – 2 түр, кеміргіштер отряды (Glires – Rodenta) – 23 түр, қоянтәрізділер отряды (Lagomorpha) – 3 түр, жыртқыштар отряды (Carnivora) – 9 түр және жұптұяқтылар отряды (Artiodactyla) – 3 түр.
Аталған түрлер Қазақтың ұсақ шоқылы өңірінің төл фаунасының жартысына жуығын құрайды. Екі түр Халықаралық табиғатты қорғау одағының (МСОП) Қызыл тізіміне осал түр ретінде енгізілген. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген түрлер жоқ.
Жоғарыда айтылғандай, фаунаның шамамен 50%-ын кеміргіштер отрядының өкілдері құрайды.
Бұл аумақта дала ландшафтының индикаторлары – байбақ суыр (Marmota bobak), дала алақоржыны (Lagurus lagurus), эндемик дала қосаяғы (Sicista subtilis) және дала сақалы (Ochotona pusilla) мекендейді. Джунгар қамшығыры (Phodopus sungorus) да жиі кездеседі.
Дала түрлерімен қатар бұл аумақта шөл және орман түрлері де мекендейді. Кең таралған шөл түрлері – ұзаққұлақ кірпі (Erinaceus auritus) және кәдімгі соқыртышқан (Ellobius talpinus) жиі кездеседі. Сонымен қатар Қазақстанның шөлді өңіріне тән ірі қосаяқ (Allactaga jaculus), кішкентай ала тышқан (Micromys minutus) да кездеседі.
Орман түрлері кең таралған сүтқоректілермен ұсынылған: кәдімгі жертесер (Sorex araneus), кіші жертесер (S. minutus), өте ұсақ жертесер (S. minutissimus), кәдімгі су жертесері (Neomys fodiens) және кәдімгі далалық қосаяқ (Microtus arvalis).
Сирек те болса, тайгаға тән түрлер де кездеседі: ақ қоян (Lepus timidus), қызыл далалық қосаяқ (Clethrionomus rutilus) және үнемшіл қосаяқ (Microtus oeconomus).
Жыл сайын қорық аумағына сібір елігінің (Capreolus pygargus) кіріп шығуы байқалады, ал Аксудың жайылым шалғындарында ол жыл бойы тіркеледі. 2016 жылдан бері жыл сайын америкалық құндыз (Neovison vison) тіркеліп келеді, соңғы жылдары Есіл және Нұра өзендері бойында кең таралған түрге айналды.
2019 жылдан бастап еноттәрізді ит (Nyctereutes procyonoides) жыл сайын байқалып келеді. Сондай-ақ бір мәрте кәдімгі сілеусін (Lynx lynx), бұлан (Alces alces) және кәдімгі кірпінің (Erinaceus europaeus) тіркелуі де болды.
Ұсақ сүтқоректілердің жоғары саны жыртқыштарды тартады: қасқыр (Canis lupus), түлкі (Vulpes vulpes), борсық (Meles meles), ақкіс (Mustela erminea), аққалақ (Mustela nivalis).
Далаға тән кәдімгі түр — дала қорқауы (Mustela eversmanni) және шөлге бейімделген түр — корсак (Vulpes corsac) жиі кездеседі.
Кең көлемді қамысты алқаптар жабайы қабанға (Sus scrofa) өмір сүруге қолайлы орта болып табылады. Қорықта олардың саны көп жылдар бойы тұрақты деңгейде сақталып, 300–400 дараға жетеді.
Жыл бойы қорық аумағында Қазақстанның даласы мен шөлейтінің тән жануары — сайғақтардың (Saiga tatarica, МСОП Қызыл тізімі) табындары кездеседі. 2025 жылдың соңында олардың саны шамамен 40 000 басқа жетті.
Акклиматизацияланған түрлер және олардың жергілікті фаунаға әсері
Сүтқоректілер фаунасының арасында интродуценттерден (сырттан әкелінген түрлерден) тұрақты популяция түзген ондатра (Ondatra zibethica) бар.
1944 жылы Нұра және Қон өзендерінің аңғарларына алғаш рет 206 ондатра жіберілді. Кейін 1946 жылы тағы да 463 дара ондатра қоныстандырылды (Лавров, 1957).
1962 жылы қазіргі қорық аумағында орналасқан бұрынғы орман-аңшылық шаруашылығының аумағында ондатра шаруашылығы ұйымдастырылып, онда жыл бойы ондатра аулау жүргізілді.
Қазіргі уақытта ондатра көлдердің жағалау аймақтарын мекендейді.
2025 жылы Қорғалжын қорығына қарасты Қоқай, Жаманкөл және Сұлтанкелді көлдерінде ондатра қамыстан жасалған үйшіктерінің есебі жүргізілді.
Нәтижесінде, 1 км жағалау сызығына шаққандағы үйшіктер саны төмендегідей болды:
- Қоқай көлінің батыс жағалауы — 5 үйшік
- Табан көлінің шығыс жағалауы — 9 үйшік
- Сұлтанкелді көлінің шығыс жағалауы — 9 үйшік
Ондатра санына әсер ететін факторлар
Ондатраның саны су айдынының жағдайына және азықтық қорына ғана емес, сонымен қатар эпидемиологиялық жағдайға да байланысты, өйткені бұл түр туляремия ауруына бейім.
Кейбір жағдайларда сулы қосаяқтар (Arvicola terrestris L.) мен үнемшіл қосаяқтар (Microtus oeconomus Pall.) бос қалған немесе тіпті тірі ондатралардың қамыстан жасалған үйшіктеріне де өздерінің індерін орналастырады. Мұндай әртүрлі түрлер арасындағы байланыстар ондатраның да инфекция тасымалдау тізбегіне тартылуына себеп болуы мүмкін.
Қазақстан аумағындағы ондатра популяцияларында эпизоотиялардың дамуы мен сулы қосаяқтардың арасындағы байланысты Е.И. Страутман (1963) өз еңбектерінде дәлелдеген.
Бұл автордың мәліметтері бойынша, туляремия алғаш рет сулы қосаяқтар арасында пайда болып, тек содан кейін ондатра популяциясы эпизоотияға тартылады.
Шаруашылық және/немесе әлеуметтік маңызы бар түрлер
Сүтқоректілер арасынан шаруашылық маңызы бар түрлерге келесі жануарлар жатады:
- Суыр (Marmota bobak),
- Ондатра (Ondatra zibethica),
- Түлкі (Vulpes vulpes).
Соңғы жылдары терінің бағасы күрт төмендегенімен, 20 жыл бұрын бұл түрлер негізгі кәсіптік-маңызды терілі аңдар болып саналған.
Ақбөкен
Бұл түр шамамен 30 жыл бұрын өңірде өте көп таралған болатын.
1980-жылдары ақбөкенге жаппай заңсыз аңшылық жүріп, жергілікті халықтың басым бөлігі бұл жануарларды тамақ үшін атқан.
Аймаққа арнайы кәсіптік аңшылық бригадалар (Бетпақдала және Ақтөбе аңшылық шаруашылықтары) келіп, ақбөкен аулаған, бірақ олар әдетте жергілікті тұрғындардан тұрмаған.
Қазіргі таңда Қазақстанда табиғат қорғау шараларының күшеюіне байланысты,
ақбөкеннің саны 2025 жылы республика көлемінде 2 миллионнан асты,
бұл өз кезегінде қорықтағы популяцияның өсуіне де оң әсерін тигізді.
Қорық аумағының кеңеюі, батыс бөліктің инспекторлармен жақсы қорғалуы,
сондай-ақ ҚР АШМ «Охотзоопром» РМКК жұмысының нәтижесінде,
2025 жылы Қорғалжын қорығындағы ақбөкен саны шамамен 40 000 басқа жетті.
Қабан (Sus scrofa)
2025 жылғы қысқы есепке сәйкес, қорық аумағында шамамен 400 жабайы қабан мекендеген.
Тұрақты және маусымдық жаппай шоғырланулар түзетін түрлер
Тұрақты шоғырланулар:
Мұндай түрлерге келесілер жатады:
Сүтқоректілер:
Тұрақты шоғырланатын түрлер:
Сары дала суыры (Marmota bobak)
Теңіз көлінің шығысында бұл түрдің жалпы саны шамамен 50 қоныстанған іні бар 5 шағын колониясы тіркелген.
Теңіз көлінің батысындағы жаңа аумақта тағы 3 ірі колония анықталған, олардың жалпы саны шамамен 60 000 ін.
Ақбөкен (Saiga tatarica)
1980-жылдары көктемде жүздеген мың ақбөкен қорық аймағы далаларына келіп, сол жерде төлдейтін.
2004 жылы жүргізілген бағалауға сәйкес, жазғы жайылымда шамамен 350 бас ақбөкен болған.
2008 жылдан бастап, ақбөкендердің саны артты:
- 2008 ж. – 1000 бас
- 2009 ж. – 1600 бас
- 2011 ж. – 20 000 бас
- 2020 ж. – 25 000 бас
- 2025 ж. – 40 000 бас
- Жабайы қабан
Соңғы жылдары бұл түрдің саны әдеттегі шектерде өзгеріп отыр: 1980 жылдардағы әуе санағының деректері бойынша — 200–250 бас, 2000-жылдары — 500 басқа дейін (тұрақты алаңдардағы мониторинг деректері бойынша). 2010 жылдан кейін қабан саны қайтадан 200–250 басқа дейін азайды (мониторинг алаңдарының деректері). Санының азаюының себептері – індеттер, жұт, 2015 жылғы тасқын кезінде торайлардың қырылуы. 2025 жылға қарай қабан саны 400 басқа дейін өсті.
| № | Орысша атауы | Латынша (ғылыми) атауы | Ескерту |
| Жәндікқоректілер
Insectivora |
|||
| 1 | Құлақты кірпі | Hemiechinus auritus | Шөлейт түрі |
| 2 | Кішкентай ақтісті | Crocidura suaveolens Pallas | |
| 3 | Қарапайым орманкүзен | Sorex araneus Linnaeus | |
| 4 | Кішкентай орманкүзен | Sorex minutus Linnaeus | |
| 5 | Өте ұсақ орманкүзен | Sorex minutissimus Zimm | |
| 6 | Қарапайым сулы орманкүзен | Neomys fodiens Pennant | |
| Қанатты сүтқоректілер
Chiroptera |
|||
| 7 | Екі түсті теріқанат | Vespertilio murinus Linnaeus | |
| 8 | Мұртты түнжарған | Myotis mistacinus | |
| Қоянтәрізділер | Lagomorpha | ||
| 9 | Аққоян | Lepus timidus Linnaeus | |
| 10 | Ор қоян | Lepus europaeus Pallas | |
| 11 | Дала таутайлағы | Ochotona pusilla Pallas | Дала түрі, эндемик |
| Кеміргіштер
Glires |
|||
| 12 | Байбақ (сарышұнақ) | Marmota bobac | |
| 13 | Кіші сарышұнақ | Spermophilus pygmaeus Pallas | Дала түрі |
| 14 | Сары сарышұнақ (құмды) | Spermophilus fulvus Licht | Тұрақты емес түр |
| 15 | Үлкен қосаяқ | Allactaga major Kerr | |
| 16 | Кіші қосаяқ | Allactaga elater Licht | Шөлейт түрі |
| 17 | Ондатра | Ondatra zibethica * | Акклиматизацияланған түр |
| 18 | Сулы алақоржын | Arvicola terrestris L. | |
| 19 | Қарапайым көртышқан | Ellobius talpinus Pall. | Дала түрі |
| 20 | Дала алақоржын | Lagurus lagurus Pall. | |
| 21 | Қамбатышқан | Microtus oeconomus Pall. | |
| 22 | Қарапайым алақоржын | Microtus arvalis Pall. | |
| 23 | Тобырлы алақоржын | Microtus gregalis Pall. | |
| 24 | Қызыл алақоржын | Clethrionomys rutilus Pall. | |
| 25 | Үй тышқаны | Mus musculus L. | |
| 26 | Орман тышқаны | Apodemus sylvaticus L. | |
| 27 | Кішкентай тышқан | Micromys minutus Pall. | |
| 28 | Дала қостұмсық тышқаны | Sicista subtilis Pall. | Дала түрі, эндемик |
| 29 | Сұр егеуқұйрық (пасюк) | Rattus norvegicus Berk. | |
| 30 | Қарапайым алақоржын | Cricetus cricetus L. | |
| 31 | Жунгар алақоржыны | Phodopus sungorus Pall. | Дала түрі |
| 32 | Эверсман алақоржыны | Cricetulus eversmanni Brandt | Жартылай шөлейт түрі |
| 33 | Сұр алақоржын | Cricetulus migratorius Pall. | |
| 34 | Даур алақоржыны | Cricetulus barabensis Pall. | |
| Жыртқыштар
Carnivora |
|||
| 35 | Қасқыр | Canis lupus L. | |
| 36 | Түлкі | Vulpes vulpes L. | |
| 37 | Қорсақ | Vulpes corsac L. | Дала түрі |
| 38 | Борсық | Meles meles L. | |
| 39 | Дала күзен | Mustela eversmanni Less. | Дала түрі |
| 40 | Ақкіс | Mustela erminea L. | |
| 41 | Аққұла | Mustela nivalis L. | |
| 42 | Америкалық сасықкүзен | Neovison vison L. | Жаңа интродуцент |
| 43 | Еноттәрізді ит | Nyctereutes procyonoides | Жаңа интродуцент |
| Қос тұяқтылар
Artiodactyla |
|||
| 44 | Қабан | Sus scrofa L. | |
| 45 | Ақбөкен | Saiga tatarica L. | Дала түрі |
| 46 | Сібір бұғысы | Capreolus pygargus | Тұрақты емес түр |
Қорғалжын мемлекеттік қорығындағы кейбір сүтқоректілер түрлерінің саны туралы деректер
Қорық аймағында антропогендік жүктеменің іс жүзінде болмауы өте жоғары қорғаныштық жағдайлардың сақталуына себеп болып отыр. Қорықтық қорғау режимінен бөлек, бұл қорғаныштық жағдайлар жер бедерінің ерекшеліктерімен де күшейтіледі. Арналар, сор жерлер, қамысты қопалар қорық аумағына енуге табиғи кедергі жасайды. Қамыстың қалың қопалары, су өсімдіктері мен сулы-батпақты өсімдіктердің көптігі қабан, ондатра және басқа кеміргіштер үшін жақсы қорек көзі болып табылады, бұл өз кезегінде қасқыр, түлкі, ақкіс, бұлғын сияқты жыртқыштарды тартады. Бұл сүтқоректілердің санына қатты қыс, аурулар, өрттер әсер етеді. Қорғалжын көлдерінің гидрологиялық режимінің бұзылуы қабан мен ондатраның төлдерінің жойылуына әкелуі мүмкін.
Төменде кейбір түрлердің саны туралы деректер келтірілген.
Қабан немесе жабайы шошқа (Sus scrofa)
Қоректік және қорғаныштық жағдайлары популяция үшін қолайлы. 1974–1992 жылдар аралығындағы әуе санағы деректері бойынша жыл сайынғы саны 350–400 дара аралығында құбылып отырады. Соңғы жылдары әуе санағы жүргізілмеген. Негізгі қауіп – қорықтың күзет аймағынан шыққан кезде лицензиялы аңшылықтың болуы.
Ол мекендейтін жерлерде жыл бойы қоректік базаны сақтау аса маңызды.
Қабанның қысқы тіршілігінің қиындығы басқа тұқымдас өкілдерімен салыстырғанда әлдеқайда жоғары. Қар қалың жауған қыс мезгілдерінде, жердің қатты тоңазуы мен көктайғақ кезінде қабандарға азық іздеп жерді қазып, «порой» жасау мүмкін болмайды. Қалың қар қабаты қабанның негізгі азығы болып табылатын жер бетіндегі қоректерді – түйнектерді, тамырларды, кеміргіштерді және т.б. жабады. Қалың қарлы жерлерде ұзақ көшіп-қону мен қорек іздеудің салдарынан жануарлар әлсіреп, аурудан, жыртқыштардан және браконьерлерден қырылып жатады. Ең алдымен жас төлдер өледі, ұрғашылардың төл беру қабілеті күрт төмендейді, көктемгі кезеңде тірі қалуы нашарлайды.
2007 жылғы қысқы кезеңде қолайсыз экологиялық жағдайлар (азықтың болмауы, қалың қар жамылғысы, аурулар) ересек қабандар мен бір жасқа толмаған торайлардың жаппай қырылуына себеп болды. 2008 жылғы наурызда №1 бақылау учаскесінде (МП №1) небәрі 12 ересек қабан тіркелді (2007 ж. – 32 дара), №2 учаскеде – 9 қабан (2007 ж. – 25 дара). Алайда, 2008 жылғы сәуір айының соңында, тек Токтамыс көлінде (МП №1) көзбен шолып жүргізілген бақылау кезінде 1 аталық, 7 аналық және шамамен 30 торай тіркелді.
Қорық бойынша қабанның есептік саны:
2006 ж. – 600 бас,2007 ж. – 350 бас,2008 ж. – 500 бас.2009 жылы мониторингтік нүктелерден алынған деректер бойынша жабайы қабанның есептік саны – 450 дара.2010 ж. – 400 дара,2011 ж. – 350 дара.2012–2016 жылдары қабанның саны мониторингтік алаңдарда айтарлықтай төмендеді, бұл қорық бойынша жалпы есептік санға әсер етті: 200–250 бас.2017 жылдан бастап бұл түрдің саны арта бастады – 300 басқа дейін,2025 жылы – 436 дара.
Кәмшат (Ondatra zibethicus)
Қорғалжын көлі туляремия эпизоотиясының тұрақты ошағы болып табылады (Страутман, 1963). Ағымдағы жылы жаздың бірінші онкүндігінде Сұлтанкөлді көлінің шығыс жағалауында су егеуқұйрығының үш өлексесі табылды. Көкшетау қаласының санитарлық-эпидемиологиялық станциясы жазда Қаражар кордонында жүргізген зерттеулер нәтижесінде алынған алғашқы деректер (орман және үй тышқандарын сойып тексеру арқылы) бұл жерде табиғи ауру ошағының бар екенін растады.Бұл зерттеу бойынша ресми қорытынды жоқ.
Қыс мезгілінде белгіленген мониторингтік маршруттар мен алаңдарда экологиялық жағдайларды бағалай отырып, жүйелі бақылаулар жүргізілетін болады.
2012–2016 жылдары кәмшат (Ondatra zibethicus) саны айтарлықтай артты.Мысалы, 2012 жылы Сұлтанкелді көлінің шығыс жағалауындағы қамыс бойымен 1 км аумақта 4 отбасылық мекені (кәмшаттың үйшігі) тіркелсе, 2016 жылы — 8 болған.2022–2025 жылдары бұл кеміргіштің саны шамамен бір деңгейде сақталып тұрды – жағалау сызығының 1 км-не шаққанда 10 үйшікке дейін.
Қызыл түлкі (Vulpes vulpes).
Саны жыл сайын едәуір өзгеріп отырады және ең алдымен кеміргіштердің көптігіне, метеорологиялық жағдайларға және ауруларға байланысты.
2005 жылы қорық аймағындағы тығыздық көрсеткіші (ПП) — 1000 гектарға 1 дара.2006 және 2007 жылдары — 1000 гектарға 3 дара.2008 жылы — 198 дара,2009 жылы есептік саны — 420 дара болған.
Қызыл түлкі санының артуы — қорықтың батыс аумағының кеңеюімен байланысты.2010 жылы ЗМУ (зерттеу-мақсатты учаскелер) деректеріне сәйкес түлкі саны — 320 дара,2011 жылы — 256 дара.2014–2015 жылдардың қысында түлкі саны күрт азайды — 100 км маршрут бойында бар болғаны 5 түлкі ғана тіркелді. Сол деңгейде 2016 жылы да қалды — бүкіл қорық бойынша шамамен 200 дара.
Қыс мезгілінде қорық аумағында киіктер тұрақты түрде қалып қоятын болғанына қарамастан (оның табиғи өлімге ұшыраған өлекселері қиын кезеңде түлкіге қорек болуы мүмкін), түлкі саны айтарлықтай өзгерген жоқ — 100 км маршрутқа шамамен 12 дара.
2025 жылы қорық аумағы бойынша есептік саны — 288 дара.
Қорсак (Vulpes korsak)
2005 жылы қорық аймағы бойынша тығыздық көрсеткіші (ПП) — 1000 гектарға 0,25 дара,2006 жылы — 2 дара / 1000 га.2007 және 2008 жылдары қорық бойынша есептік саны — 27 дара.2009 жылы қорық аумағы бойынша есептік саны — 45 дара.2010 жылы — 30 дара,2011 жылы — 36 дара.2012–2016 жылдары есептік саны 50 дарадан аспады.
Соңғы жылдары өңірде қорсак саны күрт өсті – елді мекендер маңында 2–3 отбасылық ін байқалды.
Алайда қорық аумағында бұл аң 2022–2025 жылдары аз кездесетін болды – есептік саны шамамен 130 дара.
Киік (Saiga tatarica)
2004–2005 жылдары киік санына қатысты деректер мониторингтік учаскелер (МП) бойынша емес, бүкіл батыс аумақ бойынша берілген:2004 жылы — 350 бас,2005 жылы — 180 бас.
Теңіз көлінің батыс жағалауындағы МП бойынша бұл жануарлардың саны жыл ішінде айтарлықтай өзгерген жоқ:10.08.2007 — 85 бас,04.08.2008 — 66 бас. 2008 жылы жалпы қорық аумағында 108 бас киік тіркелген.
Киіктердің үнемі орын ауыстыруына байланысты олармен кездесулер кездейсоқ сипатта болады.2009 жылы киік саны айтарлықтай артты:
17.09 — Теңіз көлінің батысында 320 киік тіркелсе,18.11 — жалпы саны 1600 басқа жетті.
Қыстау кезінде шамамен 500 бас киік болған.2010 жылы қорық аумағындағы киік саны күрт артты. Ақпан айындағы ЗМУ деректері бойынша қорық аумағында — 1060 бас.
24.08.2010 ж. экспедициялық шығу кезінде — 1873 киік көзбен байқалған.
2010 жылы қорық аумағы бойынша жалпы саны шамамен 2500 бас болды,
алайда соңғы есеп бойынша 24 қарашада — 4600 киік тіркелді.2011 жылғы (8–12 желтоқсан) есепке сәйкес, тек қорықтың орталық бөлігінде — 13 000 киік болды.
Спутниктік бақылау деректеріне сәйкес, осы уақытта белгіленген 3 аналық Теңіз көлінің батыс бөлігінде болған.
Осыған байланысты 2011 жылдың соңында қорық аумағындағы киіктердің жалпы саны — шамамен 20 000 бас деп болжанды.
2012–2014 жылдары киік саны тұрақты болды — шамамен 10 мың бас. 2015 жылдың мамыр айында Бетпақдала популяциясының індеттен жаппай қырылуынан кейін, өңірдегі киік саны күрт азайып, сол жылы бар болғаны 1000 басқа дейін төмендеді. 2016 жылы олардың саны сәл артып, 2000 басқа жетті. 2017 жылдан бастап қорық аумағындағы киік саны біртіндеп көбейе бастады:2017 ж. — 7000 бас,2020 ж. — 25000 бас,2025 ж. — 40000 бас.
Бұл ең алдымен Қазақстандағы қорғау шараларының күшеюімен, індеттер мен жұттардың болмауымен байланысты.
